Thảm họa không chỉ cướp đi mái nhà mà còn cướp đi sự bình an trong tâm trí
Thảm họa không chỉ phá hủy nhà cửa hay cầu đường mà còn gieo những vết nứt vô hình trong tâm trí con người. Vết thương ấy không thể thấy, không thể đo đếm và vì thế dễ bị quên lãng – nhưng tổn thương sức khỏe tâm thần lại là dấu ấn sâu sắc nhất sau mỗi biến cố.
Đó cũng là lý do Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới năm nay (10/10/2025) lựa chọn chủ đề: “Tiếp cận dịch vụ Sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp”. Thông điệp này là lời nhắc nhở toàn cầu rằng: Xây lại nhà cửa là quan trọng, nhưng xây lại bình an trong tâm hồn còn quan trọng không kém.
I. Nỗi đau thầm lặng sau thảm họa
Mỗi năm, hàng triệu người phải đối mặt với những tình huống khẩn cấp như chiến tranh, xung đột hay thiên tai. Những biến cố này không chỉ làm tan vỡ gia đình, gián đoạn sinh kế và phá hủy các dịch vụ thiết yếu mà còn để lại gánh nặng nặng nề lên sức khỏe tinh thần.
Năm 2020, khoảng 100 triệu người trên toàn thế giới bị ảnh hưởng bởi các sự kiện thiên tai. Gần một phần ba số người bị ảnh hưởng bởi thiên tai có thể phải chịu những hậu quả nặng nề về sức khỏe tâm thần.
Phần lớn những người chịu ảnh hưởng sẽ trải qua trạng thái căng thẳng, lo âu. Một tỷ lệ nhỏ hơn có thể rơi vào các rối loạn tâm thần như trầm cảm hoặc rối loạn stress sau sang chấn (PTSD).
Số liệu toàn cầu: Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính cứ 5 người trong vùng thảm họa thì có ít nhất 1 người gặp vấn đề sức khỏe tâm thần, từ lo âu, trầm cảm đến rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD). Tỷ lệ mắc PTSD có thể lên đến 15-20% ở các khu vực chiến tranh hoặc thiên tai nghiêm trọng.
Sau một trận động đất, nhiều người may mắn còn sống, nhưng họ sống trong ám ảnh. Cơn ác mộng tái diễn, chỉ một tiếng động nhỏ cũng khiến họ giật mình, khóc òa. Những người từng trải qua dịch bệnh, chiến tranh, di cư… đều chia sẻ một cảm giác: mất phương hướng, mất niềm tin vào thế giới.
Đặc biệt đối tượng dễ tổn thương bao gồm: trẻ em, phụ nữ, người già, và những ai đã có rối loạn tâm thần từ trước. Trẻ nhỏ thường không thể diễn đạt cảm xúc, dễ biểu hiện bằng rối loạn hành vi, ác mộng hoặc sợ hãi kéo dài. Người già thì dễ cô đơn và suy sụp khi mất đi điểm tựa…
Nói cách khác, nếu thảm họa là cơn bão lấy đi mái nhà thì khủng hoảng tâm lý chính là “trận bão thứ hai” âm thầm, đôi khi còn nguy hiểm hơn.
Ông Tsuyoshi Akiyama – Chủ tịch Liên đoàn Sức khỏe Tâm thần Thế giới chia sẻ rằng: “Nếu các thảm họa và tình trạng khẩn cấp xảy ra rộng khắp đến vậy, thì chắc chắn những hiện tượng này có gốc rễ sâu xa trong bản chất của con người. Để đối phó với những tác động bất lợi từ bản chất ấy, chúng ta cần khơi dậy và huy động những phẩm chất nền tảng khác của con người – đó là khả năng nâng đỡ, chữa lành và chăm sóc lẫn nhau.”
II. Cơ chế khoa học: Tại sao tâm trí bị tổn thương?
Khi thảm họa xảy ra, cơ thể con người kích hoạt phản ứng sinh tồn: tim đập nhanh, hít thở gấp, hormone stress tăng vọt. Đó là phản xạ tự nhiên – cơ chế “fight – flight – freeze” (chiến đấu – bỏ chạy – đóng băng).
Trong ngắn hạn, phản ứng này giúp chúng ta chạy thoát khỏi nguy hiểm. Nhưng nếu căng thẳng kéo dài, hệ thần kinh không trở về trạng thái cân bằng, con người rơi vào stress mãn tính.
- Não bộ thay đổi: Khi một người gặp phải một biến cố rất khủng khiếp — ví dụ như bão lớn cuốn mất nhà cửa, động đất, chiến tranh, hay chứng kiến người thân bị thương hoặc mất đi, thì bộ não của họ giống như bị “sốc điện” vậy. Nó rơi vào chế độ sinh tồn — chế độ mà chỉ tập trung vào việc “làm sao để sống sót”.
Giai đoạn 1: Bộ não bật “chế độ khẩn cấp”
Khi thiên tai ập đến, vùng hạch hạnh nhân amygdala báo động đỏ. Nó gửi tín hiệu cho cơ thể rằng: “Nguy hiểm! Phải chạy ngay!”.
Lúc này:
– Tim đập nhanh hơn.
– Hơi thở gấp gáp.
– Cơ bắp căng cứng .
Cơ thể tiết ra hormone stress như adrenaline và cortisol để giúp con người phản ứng nhanh hơn.
Nói đơn giản, não và cơ thể lúc đó như siêu anh hùng đang trong cuộc chiến sinh tử.
Giai đoạn 2: Sau khi nguy hiểm qua đi
Khi mọi chuyện tạm yên, não lẽ ra phải “tắt báo động” để cơ thể quay lại bình thường.
Nhưng với những người chứng kiến quá nhiều mất mát hoặc sợ hãi tột độ, não không thể tắt được.
Giống như một chuông báo cháy bị kẹt, vùng amygdala vẫn liên tục kêu “nguy hiểm”, dù mọi thứ đã an toàn.
Điều này khiến họ:
– Hay giật mình, lo sợ, mất ngủ
– Luôn cảm thấy như nguy hiểm sắp quay lại
– Gặp ác mộng hoặc nhớ lại cảnh khủng khiếp như đang xảy ra thật
– Tránh né mọi thứ gợi nhớ đến sự kiện đó
Giai đoạn 3: Bộ não “mắc kẹt” trong quá khứ
Sự hoạt động mạnh mẽ của các hormone stress sẽ tạo ra những lối mòn rõ nét ở vùng hồi hải mã (hippocampus) khiến cho những ký ức tiêu cực được lưu giữ lâu hơn. Thế nên, hình ảnh kinh hoàng vẫn hiện lên một cách sống động như thật trong tâm trí người trải qua thảm họa.
Còn vỏ não trước trán (prefrontal cortex – PFC) – phần giúp ta suy nghĩ và kiểm soát cảm xúc – hoạt động yếu đi, khiến họ khó bình tĩnh, khó tập trung, dễ tức giận hoặc sợ hãi.
Và chính sự lặp đi lặp lại cộng với sự sợ hãi, lo lắng tột độ lại khiến cho ký ức đó hằn sâu, găm sâu vào não bộ.
Khi tất cả những điều này kéo dài, người đó có thể mắc phải rối loạn căng thẳng sau sang chấn – PTSD.
- Cơ thể suy kiệt: stress gây mất ngủ, đau đầu, đau nhức cơ, rối loạn tiêu hóa, suy giảm miễn dịch…
- Tác động xã hội: mất việc, nghèo đói, lạm dụng chất gây nghiện để lảng tránh nỗi đau tinh thần… khiến vòng xoáy khủng hoảng tinh thần càng trầm trọng.
Nói cách khác, thảm họa không chỉ diễn ra trong vài ngày mà dư chấn của nó kéo dài nhiều năm trong tâm trí con người.
III. Thách thức trong tiếp cận dịch vụ hỗ trợ gỡ rối tâm lý sau thảm họa
Theo WHO, dù tầm quan trọng của sức khỏe tâm thần đã rõ ràng, nhưng trong bối cảnh khẩn cấp, việc tiếp cận dịch vụ lại đối diện nhiều rào cản.
- Trước khi khủng hoảng xảy ra, nhiều cộng đồng vốn đã thiếu dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần chất lượng và chi phí phù hợp.
- Khi có tình huống khẩn cấp, khó khăn càng chồng chất: cơ sở y tế bị phá hủy, thiếu nhân viên, thuốc men không đủ, trong khi nhu cầu lại tăng đột biến vượt xa khả năng đáp ứng.
- Ưu tiên cứu trợ vật chất: khi thảm họa xảy ra, ưu tiên hàng đầu thường là lương thực, nước uống, chỗ ở.
- Khoảng trống dịch vụ: ở nhiều nơi, số lượng chuyên gia tâm lý – tâm thần còn quá ít. Trong khủng hoảng, con số này lại càng không đáp ứng nổi nhu cầu.
- Định kiến xã hội: ở nhiều nền văn hóa, nhắc đến “tâm thần” vẫn gắn liền với sự kỳ thị. Người gặp vấn đề tâm lý e ngại, không dám tìm sự giúp đỡ.
- Các nỗ lực cứu trợ nhân đạo cũng đối mặt với thách thức: sự phối hợp chưa hiệu quả và đội ngũ ứng cứu chưa được đào tạo đầy đủ để hỗ trợ tâm lý cho người dân.
Hậu quả là hàng triệu người sống sót, nhưng họ sống trong bóng tối tinh thần – nơi nỗi đau không ai thấy.
IV. Hướng đi toàn cầu: MHPSS – Hỗ trợ sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội
Để lấp đầy khoảng trống này, WHO và các tổ chức quốc tế thúc đẩy mô hình MHPSS (Mental Health and Psychosocial Support) – Hỗ trợ sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội trong khủng hoảng.
Một số hướng đi quan trọng:
1. Tự giúp đỡ và cộng đồng hỗ trợ
- Tạo nhóm chia sẻ, nơi người dân an ủi nhau, cùng kể chuyện và lắng nghe.
- Các hoạt động văn hóa, thể thao, nghệ thuật sau thảm họa giúp khôi phục cảm giác “bình thường”.
2. Sơ cứu tâm lý (Psychological First Aid – PFA)
- Nhân viên cứu trợ, y tế, thậm chí giáo viên được đào tạo kỹ năng cơ bản: lắng nghe không phán xét, trấn an người hoảng loạn, kết nối họ với dịch vụ hỗ trợ.
- Giống như sơ cứu thể chất, sơ cứu tâm lý cần được thực hiện ngay từ đầu để ngăn ngừa tổn thương lâu dài.
3. Dịch vụ chuyên môn lồng ghép
- Triển khai các gói can thiệp theo mhGAP-HIG (hướng dẫn can thiệp sức khỏe tâm thần trong tình huống nhân đạo).
- Trị liệu nhận thức – hành vi, hỗ trợ thuốc men khi cần.
Tại Việt Nam, Trung tâm Tâm lý và Phát triển Con người NHC Việt Nam đang là đơn vị tiên phong trong việc hỗ trợ gỡ rối tâm lý chuyên sâu, không dùng thuốc, không can thiệp cơ thể, không để lại tác dụng phục, với đội ngũ chuyên gia tận tâm, trách nhiệm, giàu kinh nghiệm. Bên cạnh đó, Trung tâm còn chú trọng hỗ trợ các chương trình cộng đồng, giúp khách hàng tìm lại sự cân bằng, bình an nội tâm và từng bước tái thiết cuộc sống sau khủng hoảng.
4. Bảo vệ nhóm dễ tổn thương
- Trẻ em, người già, người khuyết tật, người có rối loạn nặng được ưu tiên tiếp cận.
- Thiết lập không gian thân thiện cho trẻ, dịch vụ tư vấn riêng cho phụ nữ, bảo vệ khỏi bạo lực giới.
Điều quan trọng là: Chăm sóc sức khỏe tinh thần phải được xem là một phần không thể thiếu trong cứu trợ khẩn cấp, chứ không phải dịch vụ “xa xỉ” chỉ dành cho giai đoạn sau.
V. Hướng đến phục hồi và phát triển bền vững
Sau khủng hoảng, nguồn lực từ nhiều phía đổ về để hỗ trợ tái thiết, sự quan tâm cộng đồng tăng cao – và đây chính là thời điểm để đầu tư dài hạn cho sức khỏe tâm thần.
Sau động đất Haiti (2010), hệ thống tâm thần vốn yếu kém đã được cải thiện mạnh mẽ nhờ các dự án quốc tế. Nhiều chuyên gia được đào tạo, dịch vụ lồng ghép vào y tế cơ sở.
Sau sóng thần 2004, Sri Lanka đã mở rộng mạng lưới chăm sóc tâm thần ra khắp tỉnh thành. Hoặc giống như Tây Phi đã triển khai nhiều chương trình sức khỏe cộng đồng lồng ghép trị liệu tâm lý, khi dịch Ebola dần đi qua.
Đầu tư vào chăm sóc tâm thần giúp phục hồi kinh tế – xã hội nhanh hơn. Người dân có tinh thần khỏe mạnh sẽ quay lại học tập, làm việc, cống hiến.
Như WHO nhấn mạnh: Không có sức khỏe nào hoàn thiện nếu không có sức khỏe tâm thần.
Lời kết
Hãy thử hình dung: Một mái nhà có thể dựng lại trong vài tháng, nhưng một tâm hồn tổn thương có thể mất nhiều năm để hồi phục. Nếu chúng ta chỉ nhìn vào những viên gạch vỡ mà bỏ quên trái tim rạn nứt, sự phục hồi sẽ không bao giờ trọn vẹn.
Thảm họa không chỉ cướp đi mái nhà – nó còn cướp đi sự bình an trong tâm trí. Và nhiệm vụ của chúng ta, với tư cách là cộng đồng nhân loại, là không để ai phải một mình đối diện với bóng tối ấy.
Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới 10/10/2025 là lời kêu gọi:
- Hãy đưa chăm sóc tâm thần vào tuyến đầu của cứu trợ khẩn cấp.
- Hãy xóa bỏ định kiến và mở ra cánh cửa cho những ai cần sự giúp đỡ.
- Hãy biến sự quan tâm hôm nay thành hành động dài lâu để xây dựng một thế giới không chỉ an toàn về vật chất, mà còn an lành trong tâm hồn.
Trung tâm Tâm lý và Phát triển Con người NHC Việt Nam luôn đồng hành cùng bạn để tháo gỡ khủng hoảng tâm lý, vượt qua những sang chấn, căng thẳng và đón chào cuộc sống mới khỏe mạnh, tâm an, hạnh phúc một cách trọn vẹn.
Nếu bạn cần có sự hỗ trợ của Chuyên gia Tâm lý, vui lòng liên hệ Hotline: 096 589 8008 hoặc đặt ngay lịch hẹn với Chuyên gia tại đây.
Nguồn tổng hợp thông tin:
https://www.who.int/campaigns/world-mental-health-day/2025
Có thể bạn quan tâm:
[New]
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!