Hội chứng ăn cắp vặt (Kleptomania): Ảnh hưởng và cách điều trị

Hội chứng ăn cắp vặt (Kleptomania) là một dạng rối loạn kiểm soát hành vi khiến người mắc không thể cưỡng lại thôi thúc lấy trộm những món đồ không thực sự cần hoặc không có giá trị lớn. Đây là vấn đề tâm lý nghiêm trọng nhưng thường bị hiểu lầm là hành vi phạm pháp cố ý, dẫn đến nhiều định kiến và hệ lụy cho người bệnh.

Hội chứng ăn cắp vặt (Kleptomania) là gì?

Hội chứng ăn cắp vặt, hay Kleptomania, được xem là một dạng rối loạn tâm lý khiến người mắc mất khả năng kiểm soát xung động muốn lấy trộm đồ vật. Điều đáng chú ý là những món đồ này thường không có giá trị lớn, thậm chí không phục vụ bất kỳ nhu cầu thực tế nào của họ. Hành vi xảy ra lặp lại và xuất hiện ngoài ý muốn, khác hoàn toàn với hành vi trộm cắp vì mục đích cá nhân.

Người mắc Kleptomania thường trải qua cảm giác căng thẳng trước khi hành động và cảm thấy nhẹ nhõm ngay sau đó. Tuy vậy, họ lại nhanh chóng rơi vào vòng xoáy tội lỗi, xấu hổ và lo lắng, nhưng vẫn không thể tự ngăn chặn hành vi ở những lần tiếp theo.

Kleptomania là một bệnh lý đã được công nhận trong chuyên ngành sức khỏe tâm thần, không phải biểu hiện của tính xấu hay ý đồ phạm pháp. Việc hiểu rõ bản chất của hội chứng này giúp giảm định kiến và tạo điều kiện để người bệnh được hỗ trợ đúng cách.

Nguyên nhân gây ra hội chứng ăn cắp vặt

Hội chứng ăn cắp vặt hình thành từ sự tương tác phức tạp giữa yếu tố sinh học, tâm lý và môi trường sống. Không có một nguyên nhân duy nhất đứng sau rối loạn này, mà là sự kết hợp của nhiều yếu tố khiến khả năng kiểm soát hành vi bị suy giảm theo thời gian.

Các nguyên nhân phổ biến gồm:

• Rối loạn chất dẫn truyền thần kinh: Sự mất cân bằng của serotonin và dopamine trong não có thể ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng kiểm soát xung động. Khi hoạt động của các chất này bị gián đoạn, người bệnh dễ xuất hiện những hành vi bộc phát và khó tự kiềm chế.
• Bất thường ở các vùng não liên quan đến kiểm soát hành vi: Một số nghiên cứu chỉ ra rằng hoạt động không ổn định tại các vùng chịu trách nhiệm ra quyết định và kiểm soát hành vi, như thùy trán, có thể khiến phản ứng trước xung động trở nên yếu đi.
• Ảnh hưởng từ căng thẳng hoặc sang chấn tâm lý: Những trải nghiệm tiêu cực như stress kéo dài, trầm cảm hoặc tổn thương tâm lý có thể làm tăng nhu cầu tìm kiếm cảm giác giải tỏa. Trong một số trường hợp, hành vi lấy trộm trở thành cách tạm thời giúp người bệnh thoát khỏi cảm giác bức bối.
• Rối loạn tâm thần kèm theo: Người mắc các rối loạn như lo âu, trầm cảm, nghiện hành vi hoặc rối loạn lưỡng cực có nguy cơ xuất hiện Kleptomania cao hơn, do hệ thống kiểm soát cảm xúc vốn đã bị suy yếu.
• Yếu tố xã hội và môi trường sống: Áp lực từ gia đình, công việc, thiếu sự hỗ trợ tinh thần hoặc môi trường sống nhiều biến động cũng có thể góp phần hình thành hội chứng này. Khi thiếu những điểm tựa về tâm lý, khả năng đối phó với xung động tiêu cực sẽ giảm đi.

Những nguyên nhân này thường không xuất hiện riêng lẻ mà kết hợp với nhau, khiến hành vi ăn cắp vặt trở nên lặp lại và khó kiểm soát nếu không được can thiệp đúng hướng.

Triệu chứng đặc trưng của hội chứng ăn cắp vặt

Hội chứng ăn cắp vặt thường biểu hiện qua những hành vi và cảm xúc lặp lại theo chu kỳ, cho thấy người bệnh không thể tự kiểm soát được xung động. Những triệu chứng này không chỉ nằm ở hành vi lấy trộm mà còn thể hiện ở quá trình tâm lý trước và sau khi hành động.

Một số triệu chứng thường gặp ở người mắc hội chứng ăn cắp vặt là:

• Thôi thúc mạnh mẽ muốn lấy trộm dù không có nhu cầu: Người bệnh xuất hiện mong muốn bộc phát đối với việc lấy đồ, ngay cả khi món đồ đó không có giá trị hoặc họ hoàn toàn không cần đến. Xung động này đến bất ngờ và khó cưỡng lại.
• Cảm giác căng thẳng tăng dần trước khi hành động: Trước thời điểm lấy đồ, người bệnh thường cảm thấy lo lắng, bồn chồn hoặc bị thôi thúc mạnh mẽ. Chính sự căng thẳng này khiến họ khó kiểm soát bản thân.
• Cảm xúc thoải mái hoặc giải tỏa ngay sau hành vi: Ngay sau khi lấy trộm, họ có thể cảm thấy nhẹ nhõm, thậm chí hưng phấn tạm thời. Đây là lý do khiến hành vi dễ được lặp lại, dù người bệnh hiểu rằng đó là hành vi sai trái.
• Cảm giác tội lỗi và xấu hổ: Khoảng thời gian sau hành động thường đi kèm sự hối hận, tự trách và lo sợ bị phát hiện. Tuy nhiên, những cảm xúc tiêu cực này không đủ mạnh để ngăn hành vi tiếp diễn ở những lần sau.
• Hành vi lặp lại nhiều lần theo chu kỳ: Sự kết hợp giữa căng thẳng – giải tỏa – tội lỗi tạo thành một vòng lặp, khiến người bệnh khó thoát khỏi hành vi ăn cắp vặt nếu không có hỗ trợ chuyên môn.

Những dấu hiệu này là cơ sở quan trọng để phân biệt Kleptomania với hành vi trộm cắp thông thường và giúp nhận diện sớm để can thiệp kịp thời.

Ảnh hưởng của hội chứng ăn cắp vặt đến cuộc sống

Hội chứng ăn cắp vặt không chỉ gây rối loạn hành vi mà còn để lại nhiều hệ lụy lâu dài đối với sức khỏe tâm lý, các mối quan hệ và chất lượng cuộc sống của người bệnh. Những ảnh hưởng này thường âm thầm tích tụ, khiến người mắc ngày càng chịu nhiều áp lực và khó thoát khỏi vòng xoáy tiêu cực.

• Ảnh hưởng đến tâm lý và cảm xúc: Người mắc Kleptomania thường xuyên sống trong trạng thái căng thẳng, lo sợ và xung đột nội tâm. Sự giằng xé giữa thôi thúc bộc phát và nỗi ám ảnh tội lỗi khiến họ dễ rơi vào trầm cảm, rối loạn lo âu hoặc suy giảm lòng tự trọng. Theo thời gian, tâm lý bất ổn khiến họ trở nên thu mình, tránh giao tiếp và mất dần khả năng kiểm soát cảm xúc.
• Tác động đến các mối quan hệ cá nhân: Hành vi lấy trộm – dù không nhằm mục đích vụ lợi – vẫn khiến người bệnh bị hiểu lầm là cố ý vi phạm. Gia đình, bạn bè hoặc đồng nghiệp có thể mất niềm tin và trở nên dè chừng. Sự rạn nứt trong các mối quan hệ khiến người bệnh cảm thấy cô lập, từ đó làm cho rối loạn càng trầm trọng hơn.
• Nguy cơ liên quan đến pháp lý: Mặc dù bản chất là rối loạn tâm lý, nhưng hành vi trộm đồ vẫn có thể dẫn đến vi phạm pháp luật khi vượt quá mức độ cho phép. Người bệnh có nguy cơ đối mặt với xử phạt hành chính, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu hành vi lặp lại hoặc gây thiệt hại. Điều này tạo thêm áp lực tâm lý và làm tăng rủi ro tái phát.
• Ảnh hưởng đến công việc và học tập: Căng thẳng kéo dài và xung động không kiểm soát khiến người bệnh khó tập trung, giảm hiệu suất và dễ mắc sai sót trong công việc hoặc học tập. Một số trường hợp nặng có thể dẫn đến mất việc, bỏ học hoặc khó hòa nhập môi trường tập thể.

Những ảnh hưởng này cho thấy Kleptomania là vấn đề sức khỏe tâm thần nghiêm trọng, cần được nhận diện sớm và điều trị đúng cách để hạn chế hệ lụy lâu dài.

Chẩn đoán hội chứng ăn cắp vặt

Việc chẩn đoán hội chứng ăn cắp vặt đòi hỏi đánh giá chuyên sâu từ bác sĩ tâm thần hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần. Do hành vi lấy trộm dễ bị hiểu lầm là hành vi cố ý, quá trình chẩn đoán cần dựa trên tiêu chuẩn lâm sàng rõ ràng để phân biệt Kleptomania với các rối loạn khác và với hành vi phạm pháp thông thường.

• Đánh giá hành vi dựa trên tiêu chuẩn chuyên môn: Chuyên gia sẽ khai thác tiền sử hành vi, tần suất xảy ra, mức độ thôi thúc và cảm xúc trước – trong – sau khi lấy trộm. Các tiêu chí trong hệ thống chẩn đoán như DSM-5 thường được sử dụng để xác định xem hành vi có phải là rối loạn kiểm soát xung động hay không. Điểm quan trọng là người bệnh không hành động vì mục đích kinh tế hoặc để trả thù, mà do xung động ngoài kiểm soát.
• Loại trừ các rối loạn hoặc tình trạng liên quan: Để chẩn đoán chính xác, bác sĩ sẽ phân biệt Kleptomania với trộm cắp thông thường, nghiện hành vi, rối loạn nhân cách chống đối xã hội hoặc các rối loạn tâm thần khác như rối loạn lo âu, trầm cảm hoặc rối loạn lưỡng cực. Điều này giúp xác định liệu hành vi trộm cắp là triệu chứng của rối loạn khác hay là một bệnh lý độc lập.
• Sàng lọc các vấn đề tâm thần đi kèm: Người mắc Kleptomania thường có các rối loạn kèm theo, chẳng hạn như trầm cảm, nghiện chất hoặc các rối loạn cảm xúc. Việc đánh giá toàn diện giúp xây dựng phác đồ điều trị phù hợp, hạn chế nguy cơ tái phát và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Chẩn đoán chính xác là bước quan trọng đầu tiên trong quá trình điều trị, giúp người bệnh hiểu đúng về tình trạng của mình và bắt đầu kế hoạch can thiệp hiệu quả.

Cách điều trị hội chứng ăn cắp vặt

Điều trị hội chứng ăn cắp vặt cần được thực hiện toàn diện và kiên trì, kết hợp giữa liệu pháp tâm lý, thuốc và sự hỗ trợ từ môi trường sống. Mục tiêu điều trị không chỉ là giảm hành vi lấy trộm mà còn giúp người bệnh kiểm soát xung động, cải thiện cảm xúc và ổn định cuộc sống lâu dài.

1. Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)

Liệu pháp nhận thức hành vi là phương pháp được sử dụng phổ biến và mang lại hiệu quả rõ rệt trong điều trị Kleptomania. CBT giúp người bệnh nhận diện các suy nghĩ méo mó, cảm xúc dẫn đến hành vi bộc phát và thay đổi chúng bằng các chiến lược lành mạnh hơn.

Trong quá trình trị liệu, chuyên gia sẽ hướng dẫn người bệnh xây dựng kỹ năng kiểm soát xung động, đối phó với cảm giác căng thẳng và rèn luyện phản ứng phù hợp khi đối diện với tình huống dễ kích hoạt hành vi trộm vặt.

2. Liệu pháp tiếp xúc và ngăn chặn đáp ứng (ERP)

ERP là một dạng trị liệu hành vi tập trung vào việc giúp người bệnh dần đối diện với xung động mà không thực hiện hành vi lấy trộm. Khi được áp dụng có hệ thống, phương pháp này làm giảm dần cảm giác hưng phấn hoặc giải tỏa mà người bệnh nhận được sau mỗi lần hành động, từ đó phá vỡ vòng lặp trộm cắp – tội lỗi – tái diễn. Trị liệu cần được thực hiện bởi chuyên gia có kinh nghiệm để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả cao nhất.

3. Điều trị bằng thuốc khi có chỉ định

Thuốc không phải là lựa chọn đầu tiên, nhưng được sử dụng khi người bệnh có kèm theo các rối loạn tâm lý khác hoặc khi xung động quá mạnh. Những nhóm thuốc thường được kê gồm:

• Thuốc chống trầm cảm nhóm SSRI để điều chỉnh hoạt động serotonin.
• Thuốc ổn định khí sắc giúp ổn định cảm xúc và giảm bốc đồng.
• Một số thuốc hỗ trợ kiểm soát xung động theo đánh giá của bác sĩ.

Việc dùng thuốc cần được theo dõi sát sao vì mỗi người bệnh có phản ứng khác nhau, và việc tự ý dùng thuốc có thể gây tác dụng phụ.

4. Tư vấn và trị liệu cho gia đình

Người thân đóng vai trò quan trọng trong quá trình điều trị. Các buổi tư vấn giúp gia đình hiểu rõ bản chất bệnh lý, tránh chỉ trích và biết cách hỗ trợ người bệnh vượt qua cảm giác tội lỗi hoặc mặc cảm.

Sự đồng hành, khích lệ và môi trường sống ổn định góp phần giảm nguy cơ tái phát và tăng hiệu quả trị liệu tâm lý.

5. Thay đổi lối sống và phương pháp tự quản lý

Bên cạnh trị liệu chuyên môn, những thay đổi nhỏ trong lối sống cũng mang lại tác động tích cực. Người bệnh được khuyến khích duy trì hoạt động thể chất, thực hành các kỹ thuật thư giãn như thiền, hít thở sâu và ghi lại nhật ký cảm xúc để nhận diện các tình huống gây kích hoạt xung động. Việc thiết lập lịch sinh hoạt lành mạnh giúp giảm căng thẳng, cải thiện tâm trạng và tăng khả năng kiểm soát bản thân.

Các phương pháp trên, khi được kết hợp đúng cách và thực hiện liên tục, có thể giúp người mắc hội chứng ăn cắp vặt từng bước kiểm soát hành vi và khôi phục cuộc sống bình thường.

Cách phòng ngừa hội chứng ăn cắp vặt tái phát

Sau khi các triệu chứng được kiểm soát, việc phòng ngừa tái phát giữ vai trò quan trọng để giúp người bệnh duy trì sự ổn định lâu dài. Kleptomania có xu hướng quay trở lại khi người bệnh chịu áp lực tâm lý hoặc không còn duy trì các biện pháp hỗ trợ, vì vậy cần có kế hoạch theo dõi và chăm sóc phù hợp.

• Nhận biết sớm các dấu hiệu báo trước: Người bệnh cần học cách quan sát cảm xúc và những xung động bất thường xuất hiện trước hành vi, như căng thẳng kéo dài, cảm giác trống rỗng hoặc thôi thúc muốn thử lại hành vi cũ. Việc nhận diện sớm giúp họ áp dụng ngay các kỹ năng kiểm soát đã được học trong trị liệu.
• Tuân thủ phác đồ điều trị: Duy trì lịch hẹn với chuyên gia, tiếp tục trị liệu tâm lý và sử dụng thuốc đúng chỉ định (nếu có) giúp giảm nguy cơ tái phát đáng kể. Việc tự ý dừng điều trị hoặc bỏ qua các buổi trị liệu có thể khiến tình trạng xấu đi mà người bệnh không kịp nhận ra.
• Tìm kiếm hỗ trợ khi đối mặt với áp lực: Khi gặp các vấn đề gây căng thẳng như công việc, gia đình hoặc cảm xúc bất ổn, người bệnh nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ người thân hoặc chuyên gia. Việc chia sẻ khó khăn giúp giảm tải áp lực, ngăn chặn sự xuất hiện của xung động tiêu cực.
• Duy trì lối sống lành mạnh và ổn định: Thói quen sinh hoạt điều độ, ngủ đủ giấc, tập thể dục thường xuyên và thực hành các kỹ thuật thư giãn giúp củng cố sức khỏe tinh thần. Một cơ thể khỏe mạnh và tinh thần ổn định là nền tảng quan trọng để duy trì khả năng kiểm soát bản thân.

Phòng ngừa tái phát là quá trình dài hạn, đòi hỏi sự chủ động của người bệnh và sự đồng hành từ gia đình. Khi được hỗ trợ đúng cách, khả năng duy trì sự ổn định sẽ cao hơn và người bệnh có thể sống tự tin, lành mạnh hơn.

Khi nào cần gặp chuyên gia?

Việc tìm đến chuyên gia sức khỏe tâm thần là bước quan trọng giúp người mắc Kleptomania được chẩn đoán đúng và điều trị kịp thời. Nhiều người thường trì hoãn vì cảm giác xấu hổ hoặc sợ bị phán xét, nhưng càng chần chừ, hành vi càng dễ trở thành vòng lặp khó thoát.

Người bệnh nên gặp chuyên gia khi:

• Hành vi ăn cắp vặt xuất hiện lặp lại và người bệnh không thể tự kiểm soát.
• Cảm xúc tiêu cực như tội lỗi, lo âu, trầm buồn hoặc căng thẳng kéo dài sau mỗi lần hành động.
• Hành vi bắt đầu gây ảnh hưởng đến công việc, học tập hoặc các mối quan hệ cá nhân.
• Đã xảy ra rắc rối pháp lý hoặc nguy cơ vi phạm luật do hành vi trộm vặt.
• Gia đình không biết cách hỗ trợ, hoặc người bệnh cảm thấy cô lập, khó tìm sự giúp đỡ.

Hội chứng ăn cắp vặt là một rối loạn tâm lý phức tạp nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát và cải thiện khi được điều trị đúng cách. Việc nhận diện sớm và tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên môn giúp người bệnh giảm xung động, ổn định cảm xúc và lấy lại chất lượng cuộc sống. Sự thấu hiểu và đồng hành từ gia đình, cùng với trị liệu phù hợp, là chìa khóa quan trọng để người mắc Kleptomania vượt qua rối loạn này.